Τι είναι η αντίδραση υποταγής στο τραύμα;
Στη ζωή μας όλοι έχουμε αντιμετωπίσει καταστάσεις που μας πλήγωσαν βαθιά. Άλλοι θυμώνουν, άλλοι παγώνουν, άλλοι φεύγουν μακριά. Υπάρχει όμως και μια πιο σιωπηλή, λιγότερο γνωστή αντίδραση στο τραύμα: η υποταγή (fawning). Είναι εκείνη η εσωτερική φωνή που λέει “αν είμαι αρκετά καλός, αν είμαι ήρεμος, αν ευχαριστώ τους άλλους, ίσως να με αγαπήσουν ή τουλάχιστον να μη με πληγώσουν”. Αυτή η φωνή δεν είναι απλώς μια επιλογή συμπεριφοράς, αλλά μια βαθιά ριζωμένη απάντηση στον φόβο και τον πόνο.
Αυτό το άρθρο είναι μια ζεστή προσπάθεια να φωτίσουμε αυτό το λιγότερο συζητημένο μονοπάτι. Να κατανοήσουμε την υποταγή όχι ως αδυναμία, αλλά ως μηχανισμό επιβίωσης που κάποτε μας προστάτευσε. Και ίσως, μέσα από την κατανόηση, να ξεκινήσει η θεραπεία.
Η υποταγή ως αντίδραση στο τραύμα: Πέρα από το «πάλεψε ή φύγε»
Πολλοί γνωρίζουμε την αντίδραση πάλης ή φυγής (fight or flight). Κάποιοι, όταν νιώσουν απειλή, αντιδρούν με οργή ή επιθετικότητα· άλλοι το βάζουν στα πόδια. Ωστόσο, η ψυχική μας άμυνα έχει κι άλλους τρόπους για να μας προστατεύσει. Εκτός από το πάγωμα (freeze), υπάρχει και η υποταγή (fawn) – μια αντίδραση όπου το άτομο προσπαθεί να αποτρέψει τον κίνδυνο μέσω υπερβολικής προσαρμογής και ευχαρίστησης των άλλων.
Η υποταγή δεν είναι απλώς ευγένεια ή καλοσύνη. Είναι μια αναγκαστική ανάγκη να ικανοποιήσεις, να αποφύγεις τη σύγκρουση, να μην προκαλέσεις. Είναι το “σ’ ευχαριστώ” όταν θέλεις να φωνάξεις “σταμάτα”. Είναι η προσπάθεια να γίνεις αόρατος ή να είσαι αυτό που χρειάζεται ο άλλος – ακόμη κι αν σε πονάει.
Από πού προέρχεται η αντίδραση υποταγής;
Η αντίδραση fawn συχνά εμφανίζεται σε άτομα που έχουν μεγαλώσει σε περιβάλλοντα έντονου ελέγχου, συναισθηματικής παραμέλησης ή κακοποίησης. Σε περιπτώσεις όπου το παιδί δεν μπορούσε ούτε να φύγει ούτε να παλέψει, η μόνη του ελπίδα για ασφάλεια ήταν να προσαρμοστεί πλήρως στις ανάγκες και τις διαθέσεις των άλλων – συχνά των φροντιστών του.
Αν ένα παιδί μεγαλώνει με το μήνυμα ότι η αγάπη κερδίζεται μόνο αν είναι «καλό», ήσυχο, ευγενικό, και «δεν δημιουργεί προβλήματα», τότε μαθαίνει να αγνοεί τις δικές του ανάγκες και να δίνει προτεραιότητα στις ανάγκες των άλλων. Κι αυτό, με τον καιρό, γίνεται τρόπος ζωής.
Πώς αναγνωρίζεται η υποτακτική συμπεριφορά;
Η υποταγή μπορεί να είναι δύσκολη στην αναγνώριση, γιατί συχνά συγχέεται με ευγένεια, ενσυναίσθηση ή καλοσύνη. Όμως, υπάρχει μια διαφορά: η ρίζα της βρίσκεται στον φόβο, όχι στην επιλογή.
Ορισμένα χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν:
Υπερβολική ανάγκη για αποδοχή και αποφυγή σύγκρουσης
Υποτίμηση των προσωπικών αναγκών ή συναισθημάτων
Δυσκολία στο να θέτει κανείς όρια
Αυτόματη προσαρμογή στις επιθυμίες των άλλων, ακόμη και εις βάρος του εαυτού
Ενοχές όταν κάποιος λέει “όχι”
Τα άτομα που ζουν μέσα στην υποταγή, συχνά δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν ποιοι πραγματικά είναι. Οι επιλογές τους καθοδηγούνται όχι από επιθυμία, αλλά από τον φόβο ότι αν εκφράσουν τον αληθινό τους εαυτό, θα απορριφθούν ή θα τιμωρηθούν.
Η ψυχολογική επίδραση της υποταγής
Η συνεχής καταπίεση του εαυτού έχει βαθύ κόστος. Το άτομο ζει σε μια μόνιμη εσωτερική ένταση, προσπαθώντας να είναι όλα για όλους, ενώ μέσα του αισθάνεται άδειο, θυμωμένο ή ανύπαρκτο. Δεν είναι σπάνιο άτομα με χρόνια αντίδραση υποταγής να αναπτύσσουν:
Χαμηλή αυτοεκτίμηση
Άγχος και κατάθλιψη
Δυσκολία στη δημιουργία αυθεντικών σχέσεων
Σωματικά συμπτώματα από καταπιεσμένα συναισθήματα
Και το χειρότερο; Συχνά, οι άλλοι επωφελούνται από την υποτακτικότητα αυτών των ατόμων, χωρίς να αντιλαμβάνονται την εσωτερική τους πάλη.
Η πορεία προς την ανάκαμψη
Η έξοδος από την αντίδραση υποταγής (fawn) δεν είναι εύκολη, αλλά είναι δυνατή. Το πρώτο και σημαντικότερο βήμα είναι η αναγνώριση. Όταν αρχίσουμε να καταλαβαίνουμε γιατί λειτουργούμε με αυτόν τον τρόπο, αρχίζει η αλλαγή.
Ο δρόμος της θεραπείας μπορεί να περιλαμβάνει:
Ψυχοθεραπεία (ιδιαίτερα θεραπευτικές προσεγγίσεις που εστιάζουν στο τραύμα)
Καθημερινή πρακτική ορίων – μικρές φράσεις όπως “όχι τώρα”, “αυτό δε με εξυπηρετεί”, βοηθούν στη σταδιακή επαναφορά της αυτοεκτίμησης
Αυτοσυμπόνια – μια βαθιά πράξη φροντίδας προς τον εαυτό, που λέει “δεν χρειάζεται να ευχαριστώ τους πάντες για να αξίζω αγάπη”
Στήριξη από ανθρώπους που σε αποδέχονται όπως είσαι, χωρίς να σε εκμεταλλεύονται
Η απομάκρυνση από την υποταγή δεν σημαίνει ότι γινόμαστε εγωιστές. Σημαίνει ότι επιτέλους ακουγόμαστε, υπάρχουμε, μετράμε. Δεν είναι εύκολο να ξεμάθεις μια συμπεριφορά που σε κράτησε ασφαλή για χρόνια, αλλά είναι απελευθερωτικό να αρχίσεις να ζεις με αλήθεια.
Η αποδοχή είναι το αντίδοτο
Όσοι έχουν ζήσει μέσα στην υποταγή γνωρίζουν καλά το βάρος της σιωπής, της υπερπροσπάθειας, της αναζήτησης αποδοχής με κάθε κόστος. Αλλά τώρα πια, δεν χρειάζεται να παλεύουμε μόνοι μας. Το τραύμα μπορεί να γίνει πυξίδα. Όχι γιατί το επιλέξαμε, αλλά γιατί μέσα από αυτό γνωρίσαμε ποιοι είμαστε πραγματικά.
Δεν είμαστε οι ρόλοι που παίξαμε για να επιβιώσουμε. Είμαστε κάτι βαθύτερο: άνθρωποι που αξίζουν αγάπη, χωρίς να θυσιάζουν τον εαυτό τους.